Der, die of das: wanneer gebruik je welk lidwoord in het Duits?
Was het nou der Auto of das Auto? Het blijft lastig! Het maakt niet uit of je pas net begint met Duits of dat je de taal al goed kent. De keuze maken tussen der, die en das blijft één van de moeilijkste onderdelen van de Duitse taal. In dit artikel leggen we je de belangrijkste regels voor het bepalen van het juiste lidwoord uit.
Wat zijn der, die en das?
Der, die en das zijn Duitse lidwoorden die gekoppeld zijn aan een geslacht. Ieder zelfstandig naamwoord heeft in Duitsland namelijk een eigen geslacht. Bij mannelijke woorden is het lidwoord der, bij vrouwelijke woorden die en bij onzijdige woorden das.
De meeste Duitse woorden zijn vrouwelijk. Het zijn er bijna evenveel als alle mannelijke en onzijdige woorden samen.
Wanneer is een woord mannelijk, vrouwelijk of onzijdig?
Om te bepalen of een woord mannelijk, vrouwelijk of onzijdig is kun je op de volgende punten letten:
- De betekenis van een woord geeft vaak aan om welk geslacht het gaat. Zo zijn er een aantal logische woorden als: der Mann, die Schwester en das Kind.
- De uitgang van een woord kan een belangrijke aanwijzing voor het juiste geslacht geven. Voor deze uitgangen bestaan ook de meeste regels. Zo zijn bijvoorbeeld alle woorden die op -heit of -keit eindigen vrouwelijk. Denk bijvoorbeeld aan die Freiheit en die Dankbarkeit.
- De vorm van een woord kan een indicatie geven. Sommige woorden zijn bijvoorbeeld afgeleid van werkwoorden of bijvoeglijke naamwoorden en zijn om die reden dan vrouwelijk of onzijdig.
- De herkomst van een woord kan ook iets vertellen over het juiste lidwoord. Zo zijn alle woorden die van Engelse werkwoorden afstammen en op -ing eindigen onzijdig. Denk hierbij aan das Camping.
Wanneer gebruik je het lidwoord 'der'?
Het lidwoord der gebruik je bij woorden van het mannelijk geslacht. Het geslacht van een woord kun je onder andere herkennen aan de betekenis en aan de uitgang van het woord. Echter, soms is er sprake van een uitzondering.
Woorden die mannelijk zijn vanwege de betekenis
1. De eerste groep bevat woorden die vanwege het biologische geslacht altijd mannelijk zijn:
- Personen van het mannelijk geslacht: der Mann of der König.
- Nationaliteiten: der Afghane (de Afghaan).
- De mannelijke vorm van beroepen: der Architekt, der Arzt, der Lehrer of der Krankenpfleger.
- Dieren van het mannelijk geslacht: der Stier, der Hund, der Kater of der Wolf.
2. De tweede groep woorden heeft te maken met tijd. Let daarbij wel op een paar vaste uitzonderingen:
- De dagdelen: der Morgen, der Mittag en der Abend. Let op: het is die Nacht.
- Alle dagen van de week: der Montag, der Dienstag of der Sonntag. Net als het woord 'dag' zelf: der Tag.
- Alle maanden van het jaar: der Januar, der Juli of der Dezember. Net als het woord ‘maand’ zelf: der Monat.
- Alle seizoenen van het jaar: der Winter, der Frühling, der Sommer en der Herbst.
Een belangrijke uitzondering hierop is het woord ‘voorjaar’. In het Duits is het das Frühjahr en is het onzijdig. Het is namelijk een samengesteld woord waarvan de uitgang het woord ‘Jahr’ is. Omdat het das Jahr is, is het ook das Frühjahr.
3. De derde groep woorden heeft te maken met natuurverschijnselen. Ook hier zijn er een aantal uitzonderingen:
- De verschillende soorten winden: der Wind, der Sturm, der Tornado of der Orkan. Let op: het is die Brise (de bries).
- De verschillende vormen van neerslag: der Regen, der Schnee en der Hagel.
- De windstreken: der Westen, der Osten, der Norden, der Süden, der Nordosten en der Südwesten.
- De namen van meren (der See): der Baikal, der Michigan of der Bodensee. Bij al deze namen kun je het woord See erachter plakken: der Baikalsee bijvoorbeeld. Omdat der See zelf mannelijk is, word het samengestelde woord ook gelijk mannelijk.
- Ook de namen van bergen zijn in het Duits mannelijk. Evenals het woord 'berg' zelf: der Berg, der Elbrus, der Mont Blanc of der Kilimandscharo.
- De meeste hemellichamen zijn mannelijk: der Planet, der Saturn, der Mars, der Pluto en der Stern. Enkele uitzonderingen hierop zijn: die Erde, die Sonne en die Venus.
- De meeste stenen en edelstenen zijn ook mannelijk: der Granat, der Diamant, der Rubin, der Smaragd, der Granit en der Fels (de rots).
4. De vierde groep woorden heeft te maken met eten en drinken:
- Alcoholische dranken zijn meestal mannelijk: der Wein, der Sekt, der Wodka of der Rum. Belangrijkste uitzondering: das Bier.
- Kruiden en specerijen zijn vaak mannelijk: der Pfeffer, der Koriander of der Rosmarin. Ook hier zijn er een paar uitzonderingen: das Salz, die Vanille en die Petersilie.
- Gewassoorten zijn in veel gevallen mannelijk: der Mais, der Roggen, der Weizen (tarwe). Deze groep kent twee belangrijke uitzonderingen: die Gerste (de gerst, mout) en die Hirse (de gierst).
- Kaassoorten zijn meestal mannelijk. Het is daarbij ook der Käse (de kaas): der Gouda, der Mozzarella en der Emmentaler.
5. De vijfde groep woorden is een restpartij. Deze woorden vallen namelijk niet onder één noemer:
- De automerken: der Mercedes, der Toyota of der Ford. Let op: hier bedoelen we niet das Auto of das Automobil. Die woorden zijn onzijdig. We bedoelen het automerk zelf.
- De meeste muntsoorten of valuta zijn ook mannelijk: der Dollar, der Euro en der Rubel. De uitzonderingen hierop zijn: die Mark, das Pfund en die Krone.
Woorden die mannelijk zijn vanwege de uitgang
Naast de betekenis geeft ook de uitgang van een woord aan of het geslacht mannelijk is. Zo is bijvoorbeeld de uitgang -ismus altijd mannelijk en is het dus ook der Sozialismus of der Idealismus. Dat gedeelte van een woord noemen we ook wel het achtervoegsel of suffix.
In onderstaande tabel staan de bekendste voorbeelden van uitgangen die aangeven dat het lidwoord der is. Let wel op de uitzonderingen.
| Uitgang | Voorbeeld | Toevoeging |
|---|---|---|
| -ling | der Liebling, der Schmetterling en der Lehrling | Vaak gaat het hier om omschrijvingen van personen of dieren. Het lidwoord is altijd mannelijk, ook als het om een vrouwelijk persoon gaat. Verder is het belangrijk te weten dat hele werkwoorden uit het Engels met uitgang -ing onzijdig zijn: das Marketing en das Recycling. |
| -ismus | der Kapitalismus, der Hinduismus en der Mechanismus | Dit zijn vaak woorden die uit een andere taal komen dan Duits. Ze zijn dan ook in vele talen ongeveer hetzelfde. Denk maar aan de Nederlandse en Engelse vertalingen van bovenstaande woorden. |
| -ich, -ig en -eig | der Teppich, der Deich, der Honig, der Käfig, der Zweig en der Steig... | - |
| -ast | der Ballast, der Kontrast en der Palast | Uitzondering: die Last |
| -ent | der Advent, der Akzent en der Cent | Twee uitzonderingen: das Prozent en das Talent. Let op: leenwoorden uit een andere taal die eindigen op -ment zijn onzijdig. |
| -er | der Computer, der Fehler en der Teller | Ongeveer 80% van de Duitse woorden die op -er eindigen zijn mannelijk. Er zijn dus uitzonderingen! Bekende voorbeelden voor onzijdige woorden zijn: das Abenteuer en das Zimmer. Voor vrouwelijke woorden: die Mauer en die Nummer. |
| -or | der Humor, der Katalysator en der Terror | Uitzondering: das Labor |
| -tz | der Platz, der Schatz en der Witz | Twee uitzonderingen: das Gesetz (de wet) en das Netz. |
Wanneer gebruik je het lidwoord 'die'?
Het lidwoord die gebruik je bij woorden van het vrouwelijk geslacht. In de Duitse taal is bijna de helft van alle zelfstandige naamwoorden vrouwelijk.
Woorden die vrouwelijk zijn vanwege de betekenis
1. De eerste groep bestaat uit personen die vanwege het biologische geslacht vrouwelijk zijn:
- Personen van het vrouwelijke geslacht: die Frau, die Schwester, die Mutter, die Studentin en die Nachbarin. Maar let op: het is das Mädchen (het meisje).
- Bepaalde dieren die altijd vrouwelijk zijn: die Kuh, die Fliege, die Biene, die Mücke (de mug), maar ook de vrouwelijke tegenhanger van mannelijke dieren: die Löwin, die Katze (de poes) en die Wölfin.
- De vrouwelijke vorm van beroepen: die Ministerin, die Ärztin, die Professorin, die Architektin en die Hotelfachfrau. Het gaat hier dus om beroepen die op -in of op -frau eindigen.
2. De tweede groep woorden heeft te maken met geografie:
- Bijna alle namen van de rivieren in Duitsland zijn vrouwelijk: die Elbe, die Donau en die Spree. Enkele uitzonderingen hierop zijn: der Rhein, der Main en der Neckar.
- De namen van landen en regio’s die op -ei, -e of -ie eindigen zijn ook vrouwelijk: die Türkei, die Provence, die Normandie en die Slowakei.
Let op: de namen van landen en regio’s gebruik je in het Duits altijd met lidwoord. In het Nederlands kun je wel zeggen: “We vliegen naar Turkije” (geen lidwoord). In het Duits is het: “Wir fliegen in die Türkei”.
3. De derde groep valt onder de natuur:
- De grootste groep boomsoorten heeft die als lidwoord: die Birke, die Eiche, die Palme en die Tanne. Enkele uitzonderingen hierop zijn: der Ahorn, der Boabab. Let op: samenstellingen met -baum als uitgang zijn mannelijk. Het is namelijk ook der Baum: der Apfelbaum, der Birnbaum, der Kirschbaum en der Tannenbaum.
- Bloemen zijn in het Duits meestal vrouwelijk: die Butterblume, die Orchidee, die Rose, die Sonnenblume en die Tulpe. Let hier op de uitzonderingen. Enkele bloemen eindigen in het Duits op -chen en zijn vanwege deze uitgang onzijdig: das Gänseblümchen of das Stiefmütterchen.
- De meeste benamingen voor vruchten zijn vrouwelijk: die Ananas, die Birne, die Erdbeere, die Himbeere, die Kirsche, die Mango, die Papaya en die Zitrone. Hier zijn slechts twee uitzonderingen: der Apfel en der Pfirsich.
4. De vierde groep is een restgroep. Er bestaan weinig uitzonderingen en ze zijn duidelijk herkenbaar in een zin of tekst:
- Bij de eerste groep gaat het om getallen die als zelfstandig naamwoord gebruikt worden. In het Nederlands heb je het dan bijvoorbeeld over ‘de één’ of ‘de twee’. In het Duits staat het lidwoord die in zulke gevallen voor het getal: die Eins, die Zwei of die Drei. Let op: de namen voor breuken (‘een derde’ bijv. of ‘een vierde’) zijn in het Duits onzijdig: das Drittel of das Viertel.
- De namen van motormerken zijn in het Duits ook vrouwelijk: Enkele bekende motormerken zijn: die BMW, die Honda, die Vespa of die Yamaha. Let op: automerken zijn mannelijk. Je kunt het dus zowel hebben over die BMW als motor en over der BMW als auto.
- De namen van schepen ontvangen het lidwoord die. Daarmee bedoelen we bijvoorbeeld de naam van een cruiseschip: die Aida of die Titanic. Het kan ook gaan om de naam van een rondvaartboot of bijvoorbeeld een slagschip.
- De merknamen van sigaretten en sigaren zijn vrouwelijk: die Camel, die Marlboro, die Lucky Strike of die Brasil. Daarnaast is het ook die Zigarette en die Zigarre.
Woorden die vrouwelijk zijn vanwege de uitgang
In de onderstaande tabel staan verschillende uitgangen die ervoor zorgen dat het woord vrouwelijk wordt en dus met die geschreven wordt. In deze tabel komen nauwelijks uitzonderingen voor.
| Uitgang | Voorbeeld | Toevoeging |
|---|---|---|
| -ei | die Malerei, die Bäckerei en die Detektei | - |
| -falt | die Vielfalt, die Sorgfalt en die Einfalt | - |
| -heit en -keit | die Freiheit, die Einheit, die Ewigkeit en die Fähigkeit | - |
| -in | die Schülerin, die Bäckerin en die Elefantin | De regel is dat naamwoorden die op -in eindigen alleen vrouwelijk zijn als de meervoudsvorm met -nen wordt gevormd. Daarom heb je bijvoorbeeld wel das Benzin en das Bulletin. |
| -kunft | die Zukunft, die Herkunft en die Ankunft | - |
| -schaft | die Mannschaft, die Wissenschaft en die Freundschaft | - |
| -sicht | die Aussicht en die Absicht | Het gaat hierbij om samengestelde woorden met -sicht als uitgang. Een belangrijke uitzondering is daarom ook das Gesicht. Dat is geen samengesteld woord. |
| -ung | die Warnung, die Enthaarung en die Übung | Uitzonderingen hierop zijn: der Dung (mest), der Schwung (schwingen) en der Sprung (springen). |
Je kunt ervan uitgaan dat alle woorden die eindigen op -ei, -falt, -heit, -keit, -in, -kunft, -schaft, -sicht en -ung vrouwelijk zijn en die als lidwoord hebben.
Vrouwelijke woorden met uitgang -e
In 80% van de gevallen zijn de woorden die op -e eindigen vrouwelijk. Hieronder wordt duidelijk hoe je deze grote groep vrouwelijke -e woorden kunt onderscheiden van de mannelijke en onzijdige -e woorden.
Bij de groep vrouwelijke woorden die op -e eindigen, vallen er twee dingen op:
- Het gaat om leenwoorden, voornamelijk uit het Engels.
- De uitgang van deze vrouwelijke woorden is meer dan alleen -e. Dat is te zien bij de volgende uitgangen: -ade, -age, -erie, -esse, -ette, -euse/öse, -ie, -isse, -ve, -ose, en -üre.
Onderstaande tabel licht dit verder toe met voorbeelden:
| Uitgang | Voorbeeld | Toevoeging |
|---|---|---|
| -ade en -age | die Hitparade, die Marmelade, die Garage en die Spionage | - |
| -erie, -esse en -ette | die Maschinerie, die Materie, die Serie, die Adresse, die Rafinesse, die Presse, die Kassette, die Toilette en die Zigarette | Uitzondering: das Interesse |
| -euse/-öse | die Friseuse/Frisöse, die Schleuse (de sluis) en die Fritteuse | Uitzondering: das Getöse (het gebonk) |
| -ie | die Akademie, die Energie en die Philosophie | Uitzonderingen: das Genie en das Knie – hier is opnieuw de regel van toepassing: meervoudsvorm eindigt niet op -n? Dan geen vrouwelijk woord. |
| -isse en -ive | die Kulisse, die Prämisse, die Alternative en die Initiative | - |
| -ose | die Aprikose, die Diagnose en die Prognose | - |
| -t | die Fahrt, die Tat en die Arbeit | Het gaat hierbij om zelfstandige naamwoorden die zijn afgeleid van werkwoorden. Voorbeelden hiervan zijn: die Fahrt, dat komt van het werkwoord fahren. |
| -üre | die Broschüre, die Konfitüre en die Lektüre | - |
Wanneer gebruik je het lidwoord 'das'?
Het lidwoord das gebruik je bij woorden die als onzijdig worden beschouwd. De belangrijkste regel voor dit geslacht is dat veel van deze woorden in het Nederlands het als lidwoord hebben. Voorbeelden hiervan zijn das Haus en das Pferd. Deze regel geldt met name voor woorden die verwijzen naar concrete dingen, zaken of personen en welke veel lijken op de Nederlandse vertaling. Er zijn wel een aantal uitzonderingen op deze regel. Deze uitzonderingen komen hieronder ook aan bod.
Woorden die onzijdig zijn vanwege de betekenis
De eerste groepen met woorden zijn vanwege hun betekenis onzijdig:
1. De eerste groep bevat kinderen en jonge dieren:
- Das Kind, das Kalb, das Kitz, das Fohlen of das Küken. De twee uitzonderingen zijn: der Welpe (de welp) en der Frischling (jong wild zwijn, is mannelijk vanwege mannelijke uitgang -ling).
2. De tweede groep woorden heeft te maken met landen, steden, eilanden en continenten:
- Landen: das (grüne) Deutschland, Frankreich, Spanien, …
- Steden: das (ferne) Peking, das große Berlin, das nördliche Hamburg, …
- Continenten: das alte Europa, Afrika, Asien, …
- Eilanden: das schöne Helgoland, Korsika, Mallorca, Sizilien, Sardinien, …
Meestal gebruik je deze namen zonder lidwoord (bijvoorbeeld: Ich lebe in Deutschland, in Hamburg, auf Mallorca). Wanneer je een bijvoeglijk naamwoord gebruikt, duikt er meestal ook een lidwoord op.
3. De derde groep woorden heeft met natuur- en scheikunde te maken:
- Alle benamingen voor kleuren zijn onzijdig: das Rot, das Blau, das Gelb of das Violett.
- Bijna alle chemische elementen zijn onzijdig: das Aliminium, das Kupfer of das Uran. Let op de zes uitzonderingen. Deze zijn allemaal mannelijk: der Kohlenstoff (der stoff), der Sauerstoff, der Stickstoff, der Wasserstoff, der Phosphor en der Schwefel.
- Ook vrijwel alle namen voor metalen zijn onzijdig: das Silber, das Messing of das Gold.
4. De vierde groep woorden heeft met schrijven en rekenen te maken:
- Wanneer je het over een afzonderlijke letter hebt, is het dus: das A, das B en das C.
- De benamingen voor breuken zijn onzijdig: das Drittel (⅓), das Viertel (¼) en das Fünftel (⅕). Hier bestaat één uitzondering: die Hälfte (½).
- De verschillende noten van de toonladder zijn onzijdig: das C, das hohe C, das Fis of das Ges.
5. De vijfde groep bevat woorden die afgeleid zijn van hele werkwoorden (het infinitief) of van bijvoeglijke naamwoorden:
- De zelfstandige naamwoorden die zijn afgeleid van hele werkwoorden zijn zonder uitzondering onzijdig en hebben das als lidwoord: das Essen, das Schreiben en das Rennen (van het werkwoord rennen dat hardlopen betekent. Als zelfstandig naamwoord betekent Rennen ook wel de race, bijvoorbeeld das Formel-1-Rennen).
- Tenslotte is er een groep onzijdige woorden die zijn afgeleid van bijvoeglijke naamwoorden: das Gute, das Böse en das Bekannte.
Woorden die onzijdig zijn vanwege de uitgang
Je kunt onzijdige woorden ook herkennen aan de uitgang. In de tabel hieronder kennen de eerste vier uitgangen weinig tot geen uitzonderingen. De andere uitgangen komen voornamelijk voor bij leenwoorden uit een andere taal dan Duits en kennen meerdere uitzonderingen:
| Uitgang | Voorbeeld | Toevoeging |
|---|---|---|
| -chen | das Mädchen, das Kaninchen en das Brötchen | Er zijn woorden die op -chen eindigen, maar die niet onzijdig zijn. Dat zijn dan geen verkleinwoorden: der Kuchen en der Knochen (het bot). |
| -lein | das Buchlein (het boekje), das Fräulein (de jongedame) en das Schäflein (het schaapje) | Bij zowel -chen als -lein gaat het om verkleinwoorden. In het Nederlands gebruik je dan meestal de uitgang -je. Bijvoorbeeld bij ‘boekje’ of ‘meisje’ of ‘konijntje’. |
| -tum | das Eigentum en das Christentum | Uitzonderingen: der Reichtum en der Irrtum. |
| -nis | das Ergebnis (de uitslag) en das Zeugnis (het rapport) | Uitzonderingen: die Erlaubnis (de toestemming) en die Wildnis. |
| -um, -ium en -eum | das Publikum, das Forum, das Museum, Das Koloseum, das Stadium en das Gymnasium | Bij deze groep gaat het meestal om woorden die een Latijnse oorsprong hebben. Uitzondering: der Konsum. |
| -ma | das Drama, das Klima en das Dilemma | Uitzondering: die Firma |
| -ment | das Instrument en das Parlament | Uitzonderingen: der Konsument (sprake van mannelijk persoon) en der Zement (het cement). |
| -ial | das Material en das Potenzial | - |
| -ing | das Training en das Babysitting | Bij de uitgang -ing gaat het om leenwoorden uit het Engels. Je gebruikt hier dus het lidwoord das. |
| -Ge- + -e | das Gebäude en das Gemälde (het schilderij) | Bij deze groep gaat het met om woorden die met Ge- beginnen en op een -e eindigen. Deze woorden zijn meestal ook onzijdig. Een belangrijke uitzondering is der Gedanke. Dat woord is mannelijk. |
Onzijdige woorden die afstammen van werkwoorden en bijvoeglijke naamwoorden
De laatste groep bevat onzijdige woorden die van werkwoorden afstammen. Het gaat hierbij om het zelfstandige naamwoord van hele werkwoorden (het infinitief) en om zelfstandige naamwoorden die zijn afgeleid van bijvoeglijke naamwoorden.
Zelfstandige naamwoorden die afstammen van het hele werkwoord
Naast zelfstandige naamwoorden van Engelse afkomst die op -ing eindigen, zijn zelfstandige naamwoorden die van hele Duitse werkwoorden zijn afgeleid ook onzijdig. Een overzicht van deze woorden staat in de tabel hieronder:
| Zelfstandig naamwoord | Vertaling |
|---|---|
| das Angeln | het vissen |
| das Autofahren | het autorijden |
| das Ansehen | het aanzien |
| das Denken | het denken |
| das Einkommen | het inkomen |
| das Erdbeben | de aardbeving |
| das Essen | het eten |
| das Fallschirmspringen | het parachutespringen |
| das Fernsehen | de televisie |
| das Lächeln | de glimlach |
| das Leben | het leven |
| das Leiden | het lijden |
| das Rennen | de race |
| das Schreiben | het schrijven |
| das Schweigen | het zwijgen |
| das Verfahren | het proces, de werkwijze |
| das Versprechen | de belofte |
| das Wandern | het wandelen |
| das Zittern | het bibberen |
Zelfstandige naamwoorden die afstammen van bijvoeglijke naamwoorden
Alle zelfstandige naamwoorden die afstammen van bijvoeglijke naamwoorden zijn ook onzijdig:
| Zelfstandig naamwoord | Vertaling |
|---|---|
| das Besondere | het bijzondere |
| das Beste | het beste |
| das Böse | het kwaad |
| das Gute | het goede |
| das Schöne | het mooie |
| das Wichtige | het belangrijke |
Let op: wanneer een zelfstandig naamwoord verwijst naar een persoon, dan gebruik je natuurlijk der/die.
Video: der, die, das
Wil je alles nog even rustig terugkijken? Kijk dan deze uitlegvideo!
Daarnaast kun je nog handige oefeningen vinden op: Easy-Deutsch, Deutsch-Perfekt en der-artikel.de.
